సౌందర్య ప్రత్యభిజ్ఞ
కాళిదాస ప్రత్యభిజ్ఞ 
ఈ అక్షర విన్యాసమే రచన అన్నా కావ్యంలో. దాన్నే రీతి అని కూడా వ్యవహరిస్తా రాలంకారికులు. రీతి ర్నామ గుణా శిష్ట పద సంఘటనా మతా. మరి పద మెలా ఏర్పడుతుంది. వర్ణాలతోనే కదా. అప్పటికి ఒకానొక భంగిమలో పొందుపడి భావచిత్రాన్ని మన మనోనేత్రానికి చూపటమే రచనా సౌందర్యం కూడా. ఏ శ్లోకం చూచినా దీనికి జవాబు చెప్పేలాగే ఉంటుంది కాళిదాసు రచన. స్థానాదస్మా త్సరస నిచులా దుత్పతో దఙ్మఖః ఖం అన్నాడంటే మేఘం పైకెగురుతున్నట్టే. భంగీ భక్త్యా విరచిత వపుః అన్నాడంటే మేఘుడు మెట్లుగా తన శరీరాన్ని మలచినట్టే. మణి తటా రోహణా యాగ్రయాయీ అంటే పై శిఖర మెక్కటానికి ముందుకు సాగి పోతున్నట్టే. సద్యః కృత్త ద్విరద రదన చ్చేద గౌరస్య అంటే చీలిపోతున్న ఏనుగుల దంతాలు తెల్లని కాంతులు వెదజల్లినట్టే. పౌ ప్రియాం స్వా మను వర్తమానః అంటే ప్రియురాలితో పాటు మధుకరం మధుపానం చేస్తున్నట్టే. కిం పురుష శ్చుచుంబ అంటే కింపురుషుడు ప్రియురాలిని ముద్దాడుతున్నట్టే. పుంస్కోకిలో యన్మధురం చుకూజ అంటే గొంతు పైకెత్తి కోకిల ముద్దుగా కూస్తున్నట్టే తోచటంలేదా మనకు. అంతే కాదు. ఈ శ్లోక రచన చూడండి. నిష్కంప వృక్షం నిభృత ద్విరేఫం - మూకాండజం శాంత మృగ ప్రచారం- ఇలా విరిచి విరిచి రచన సాగుతుంటే ఎక్కడి దక్కడ ఆగిపోయిన దృశ్యమే కనిపిస్తుందా వనంలో. అలాగే దుష్యంతుడి రథం మీది మీదికి వస్తుంటే బెదురు చూపులు చూస్తూ దూర దూరంగా పరుగెత్తే మృగాన్ని వర్ణిస్తుంటే కవి- దానితోపాటు మనలను కూడా పరుగు తీయిస్తున్నాడా అనిపిస్తుంది. గ్రీవాభంగా భి రామం. అదిగో మెడ మళ్ళించింది మృగం. ముహు రనుపతతి స్యందనే అదిగో వచ్చి పడుతున్నది రథం. బద్ద దృష్టిః చూపునిలిపింది దాని మీద. పశ్చార్దేన ప్రవిష్ట శ్శరపతన భియా అదిగో బాణం పడిందేనని భయంతో వెనుకటి భాగం శరీరంలో ముందుకు చొచ్చుకు పోతోంది. దర్భై రర్దావ లీఢః శ్రమ వివృత ముఖ భ్రంశిభిః అదుగో బాగా అలసి పోవటం మూలాన
Page 172
బ్రహ్మశ్రీ యల్లంరాజు శ్రీనివాస రావు