నను : ఒక ఆశంక చేసే ముందు వచ్చేమాట. 'నన్వాత్మై వాస్తి నాన్యత్‌. తత్కథం అయ మనాత్మా ప్రతీయతే.' ఉన్నదొక ఆత్మే కదా. మరి ఈ అనాత్మ ఎక్కడిది. మరి, కదా, అనే సందర్భంలో ప్రయోగిస్తారీ పదం.

నంద : ఆనంద అని కూడా అనవచ్చు. సుఖమని అర్థం. అది లౌకికం కావచ్చు. అలౌకికం కావచ్చు. విషయ జన్యమైతే లౌకికం. Physical. విషయి జన్యమైతే అలౌకికం. Spiritual. అలౌకికమే శాశ్వతం. దానికి బాహ్యమైన ప్రతీక లౌకికం. 'విజ్ఞానమానందం బ్రహ్మ' అన్నారంటే అక్కడ అలౌకికమైన సుఖమని అర్థం. ఆనందమక్కడ గుణంగాదు. స్వరూపమే. అది శరీరంలో వ్యక్తమైతే ఆనందం కాదు. ఆనందమయం.

నయ : కొనిపోవటం. To take away. న్యాయం. పద్ధతి. విధానం. Reason. Method.

నర : 'న రీయతే. లీయతే. ఇతి నరః.' ఎవడు నశించడో వాడు జీవుడని అర్థం. జీవుడెప్పటికీ చావడు. కర్మఫలమనుభవిస్తూ ఉండవలసిందే. ఈ కర్మ అనేది ఎప్పుడూ చేయక తప్పదు. దానికి కారణం కామం. దానికి అవిద్య. అవిద్య తొలగిపోతేనే నరత్వం పోయేది. అప్పుడు నరుడుకాడు. వాడు నారాయణుడే. అప్పు డసలే మరణం లేదు వాడికి. కనుక వ్యావహారికంగా నరుడు బ్రతికే ఉంటాడు. పారమార్థికంగా నారాయణుడై బ్రతికే ఉంటాడు. ఇంతకూ మరణమనేది ఎప్పుడూ లేదని వేదాంతుల సిద్ధాంతం. మరణం లేదు వాడికి. కనుక వ్యావహారికంగా నరుడు బ్రతికే ఉంటాడు. పారమార్థికంగా నారాయణుడై బ్రతికే ఉంటాడు. ఇంతకూ మరణమనేది ఎప్పుడూ లేదని వేదాంతుల సిద్ధాంతం.

నహి : హేతువు చూపి కాదని త్రోసిపుచ్చటం. ఇందులో హి అనేది హేతువును చెప్పే మాట. న అనేది నిరాకరించటం. కాదు కదా అని అర్థం. 'నహి సగుణో నిర్గుణశ్చ ఏక ఏవ ఆత్మా భవితు మర్హతి.' సగుణం నిర్గుణం రెండూ ఒకే కాలంలో ఒకే ఆత్మకు ఉండే లక్షణాలు కావుకదా.

నాక : కం అంటే సుఖం. అకం అంటే దుఃఖం. న అకం అంటే దుఃఖం కాదు సుఖమని మరల అర్థం వస్తుంది. రెండు వ్యతిరేకపదాలు ఒక అవ్యతిరిక్తమైన అర్థాన్నే బోధిస్తాయి. ఇంతకూ నాకమంటే దుఃఖంతో ఏ మాత్రమూ సంసర్గం లేని స్వర్గాది సుఖాలని అర్థం. నాకమంటే స్వర్గమే అని మీమాంసకుల వాదం కాదు బ్రహ్మానంద రూపమైన మోక్షమని వేదాంతుల నిర్ణయం.

నాళ/నాళీ/నాడీ : గొట్టమని అర్థం. pipe. లోపల బోలు లేదా ఖాళీగా ఉన్న పొడవైన పదార్థం. మన శరీరంలో నాడులన్నీ ఇలాంటివే. 72వేల నాడులున్నాయని శాస్త్రజ్ఞుల మాట. రక్తం ప్రవహిస్తుంది వాటిలో లోపల ఖాళీగా ఉండడం మూలాన్నే రక్తప్రసరణకు అవకాశమేర్పడింది. వీటిలో ముఖ్యమైన నాడి సుషుమ్న. ఇడ పింగళ అనే రెండింటి నడుమ ఉంటుందది. దానిద్వారా ప్రాణశక్తిని పైకి తెచ్చి కపాలభేదం చేసుకొని వెళ్ళిపోతారట యోగులు, ఉపాసకులు. జ్ఞానులు మాత్రం అలా భౌతికంగా ప్రయాణం చేయరు. అసలు ప్రయాణమే లేదు వారికి. శరీరమిక్కడే పడిపోతుంది. శరీరమంటే స్థూలమేగాదు. సూక్ష్మము కారణము కూడా. కారణమంటే అవిద్యే కదా. అది బ్రహ్మవిద్యా బలంతో నిర్మూలమైంది. కనుక ప్రయాణం చేయటానికి ఉపాధే లేదు. ఉపాధులన్నీ ఆభాసే గనుక ఇక్కడే వస్తురూపమైన వాడి ఆత్మ చైతన్యంలోనే ప్రవిలయమై స్వరూపంగానే నిలిచిపోతాడు జ్ఞాని.

నాథ : న+అథ. అథ అంటే దానికంటే న దిక్కులేదని అర్థం. అంటే నీవే తప్ప మరి దిక్కులేదనిపించుకునే వాడు. శరణ్యమని Refuse అర్థం. అలాంటి శరణ్యమేదీ లేనివాడు అనాథ.

నవా : ఇదేకాదు. మరొక పక్షంకూడా కుదరదని అర్థం. 'న సుఖం నవా శాంతిః' అన్నప్పుడు సుఖమే కాదు శాంతికూడా లేదని భావం.

నాంతరీయక : అప్రయత్నంగానని అర్థం. Automatic. ఒకటి జరిగితే దానితో పాటు మరొకటి అప్రయత్నంగానే కలిసిరావటం. అవస్థాత్రయం పోతే చాలు. తురీయం అయత్నంగానే సిద్ధిస్తుంది. వేరే ప్రయత్నమక్కరలేదు. అది నాంతరీయకం. ఆంతరీయకమంటే దూరంగా ఉన్నది. మధ్యలో రావలసినది అని శబ్దార్థం. అలాకాక స్వభావ సిద్ధమైతే నాంతరీయకమని పేర్కొన్నారు బహుశా.

నాభి : అరా ఇవ రథ నాభౌ. నాభి అనగా ఒక చక్రానికి మధ్యనుండే ఇరుసు లాంటిది. The hub of a wheel. చక్రంలోని కేంద్రస్థానం. Centre. మానవుడి నాభికూడా. Navel. అది కూడా శరీరానికి కేంద్రమే కదా.

నామ : నామరూపాలనే ద్వంద్వాలలో మొదటిది. నామమంటే పేరని మాత్రమే కాదు. మనస్సులో కలిగే ఆలోచన లేదా వృత్తి. Idea. అది చెప్పేదైతే దానిచేత చెప్పబడే బాహ్యమైన పదార్థం రూపం. Thing. వాచకం వాచ్యం అని కూడా వీటిని పేర్కొనవచ్చు. శబ్దం అర్థమని చెప్పినా చెప్పవచ్చు. The expression and the expressed. ఒక విధంగా నామమే జీవభావం. రూపమే జగద్భావం. ఇవి రెండూ సూక్ష్మమైతే నామరూపాలు. స్థూలమైతే జీవజగత్తులు. సూక్ష్మావస్థలో ఇవి ఈశ్వరుని ఉపాధులు. వీటిద్వారా ఈశ్వరుడు సృష్టి స్థితి లయాదులు చేయగలుగుతున్నాడు. ఇవి ఆయన చైతన్యం కంటే భిన్నమైనవి కావు. వాస్తవంలో దాని ఆభాసలే. కాని జీవుడు అలా చూడలేక సతమతమవుతున్నాడు. అంతవరకూ బంధం తప్పదు. ఎప్పుడు వీటిని ఆచైతన్యరూపమేనని భావిస్తాడో అప్పుడే బంధ విముక్తుడౌతాడు.

నామ : ఇది మరి ఒక శబ్దం. ముందు చెప్పినది నామవాచకమైతే ఇది అవ్యయం. Indeclinable. అనగా అంటే అని దీని అర్థం. 'ఆత్మా నామ స్వరూపం.' ఆత్మ అంటే స్వరూపం. అర్థాత్‌అని కూడా దీనికొక పర్యాయపదముంది.

నార : నారమంటే జలం. పంచభూతాలలో ఇది నాలుగవది. దీని తరువాత చెప్పుకునే పృథివి ఐదవది. జలమనేది ఐదింటిలో ఒకటి అయినా ఐదింటికీ ఉపలక్షణంగా కూడా శాస్త్రజ్ఞులు భావిస్తారు. 'ఆపో నారా ఇతి ప్రోక్తాః' ఆపస్‌అన్నా నారమన్నా జలమే. 'నారావై నరసూనవః.' నరుడంటే జీవుడు. జీవసృష్టికి కారణం పంచభూతాలే కదా. నారమంటే ఇక్కడ భూతపంచకమనే అర్థం.

నారాయణ : నారములే అయనం అంటే నిలయం అయిన వాడెవడో ఆయన నారాయణుడు. పరమాత్మ పంచభూతాలనే తనకు అధిష్ఠానంగా చేసుకొని ఉన్నాడట. వాస్తవంలో ఇవి ఆయనకు కాదు. ఆయనే ఈ భూత పంచకానికి అధిష్ఠానం. ఇవి కేవలం ఆయనకు ఉపాధి మాత్రమే. అంటే అవ్యక్తమైన ఆ చైతన్యాన్ని వ్యక్తంచేసి చూపే ద్వారం.

నాశ : కనపడకుండా పోవటం. అభావం కాదు. అనుపలబ్ది. Absence. ఒకటి ఉన్నప్పటికీ అది నిష్ప్రయోజనమైతే దానిని నాశమనే పేర్కొనవచ్చు. ఉండి కూడా ఉపయోగం లేదని భావం. గీతలో 'బుద్ధి నాశాత్‌ప్రణశ్యతి' అని ఒక వాక్యముంది. బుద్ధి నష్టమైతే మానవుడు నశించిపోతాడు అని అర్థం. నశించి పోతాడంటే సర్వనాశనమై పోతాడని కాదు. పురుషార్థానికి యోగ్యుడు కాడని అర్థం చెప్పారు భాష్యకారులు. 'అనాశినో -ప్రమేయస్య' అని మరొకచోట ఉంది. ఇక్కడ నాశమంటే ఎప్పటికీ లేకుండా పోవటం. అలాంటిది ఆత్మకు లేదు. కారణం అది ప్రమేయం కాదు. ప్రమేయం కాకపోతే ఏదీ నశించదు.

నాస్తి/నాస్తిక : న+అస్తి అంటే లేదని అర్థం. వేదానికి ప్రామాణ్యం లేదన్నవాడు నాస్తికుడని మీమాంసకులు అంటారు. అసలు ఈశ్వరుడే లేడని వాదించేవాడు నాస్తికుడని వేదాంతులు అంటారు. మీమాంసకులు వేద ప్రామాణ్యాన్ని అంగీకరించినా ఈశ్వర సద్భావాన్ని అంగీకరించరు. కనుక వేదాంతుల దృష్టిలో మీమాంసకులు కూడా నాస్తికులే. Atheists.

నికాయ : సమూహం. Collection. శాస్త్రమైనా కావచ్చు. శరీరమైనా కావచ్చు. బౌద్ధుల గ్రంథాలకు నికాయాలని పేరు అంటే వారు చెప్పిన సూత్రాలు సుభాషితాలు అన్నీ కలిపి గుదిగ్రుచ్చి చేర్చిన గ్రంథాలని భావం.

నికేత : స్థానం. ఆశ్రయం. సన్యాసి అయినవాడు పరివ్రాజకుడై ఉండాలి. అంటే ఒకచోట అని నియమం లేక దేశమంతా తిరుగుతుండాలి. ఒకచోట ఉంటే దానిమీద భ్రాంతి ఏర్పడే ప్రమాదముంది. కనుక అనికేతుడై ఉండాలి. అంటే గృహనివాసం లేనివాడని అర్థం. బాహ్యంగా నివాసం లేకపోయినా అంతరంలో మనస్సు స్థిరంగా ఉండాలి. కనుకనే 'అనికేతః స్థిరమతిః' అని గీత హెచ్చరిస్తున్నది.

నిగమ : నిశ్చయమైన జ్ఞానమిచ్చేది అని అర్థం. ఇది ఏదోకాదు. వేదవాఙ్మయం. ఆగమమని కూడా దీనికొక పేరు. గురుశిష్య పరంపరగా వస్తున్న విద్య అని అర్థం.

నిగమన : శాస్త్రరీత్యా నిష్కర్ష చేసి చెప్పటానికి నిగమనమని పేరు. Conclusion. Judgement. తర్కశాస్త్రం చెప్పే పంచావయవ వాక్యంలో Syllogism అయిదవ అంశం. 'తస్మాత్‌తత్‌తథా.' అంచేత పర్వతంమీద వహ్ని ఉండి తీరుతుంది. అని ప్రతిజ్ఞాతమైన విషయాన్ని మరలా చాటి చెప్పటం.

నిగ్రహ : అనుగ్రహానికి వ్యతిరేకపదం. శిక్ష. దండన Punishment. వాదంలో ఎదటివారిలో లోపం వెదకి పట్టుకుని వారివాదాన్ని దూషించటం. నిగ్రహ స్థానమని పేరు దీనికి. నిగ్రహమంటే మరొక అర్థం ఇంద్రియాల మీద, మనుసుమీద మనకుండవలసిన అదుపు. Control.

నిశ్చయ/నిర్ణయ : సమౌ నిర్ణయ నిశ్చయౌ అని నిఘంటువు చెబుతున్నది. ఇది ఇంతేనని తేల్చుకోవటం. అధ్యవసాయమని వ్యవసాయమని కూడా దీనికి పర్యాయపదాలు. దీనికి వ్యతిరిక్తమైనది సంశయం.

నిజ : తెలుగులో నిజమంటే సత్యమని అర్థం. కాని ఇది తెలుగు పదం కాదు. సంస్కృత పదం. తనది, తన సొంతంగా సహజమైనది అని దీని అర్థం. నిజమంటే స్వాభావికం. Natural. Inherent. కృత్రిమానికి వ్యతిరిక్తమైన పదం. నిజస్వరూప మంటే అసలైన స్వరూపమని భావం. నిజ గుణములంటే తన గుణాలేనని అర్థం.

నిత్య : ఎప్పటికీ నిలిచి ఉండేది. Eternal. మార్పులేనిది Immutable.

నిదాన : నిదానం మూలకారణం అని నిఘంటువు మాట. అన్నిటికీ మూలమైనది. కారణభూతమైనది Source. Origin. వైద్యశాస్త్రంలో రోగనిదానమని ఒకమాట ఉంది. అక్కడ నిదానమంటే రోగానికి కారణమని అర్థం. Diagnosis. అలాగే తత్త్వశాస్త్రంలో ఈ భవరోగానికి నిదానమేమని ఆలోచిస్తే అది ఏదోగాదు అనాది కాల ప్రవృత్తమైన మన అవిద్యే నన్నారు పెద్దలు. సంసార బంధానికంతటికీ అదే నిదానం Source. Origin.

నిదర్శన : బాగా చూపి చెప్పేది. Instance. Proof. తార్కాణమని అర్థం.

నిద్రా : అవస్థాత్రయంలో మూడవది. స్వప్నం కాదిది. స్వప్నంలో ఒక ప్రపంచం కనిపిస్తుంది. నిద్రలో కనిపించదు. కనుక ఇది సుషుప్తి దశ. సుషుప్తి. అనగా మంచి నిద్ర. గాఢ నిద్ర అని అర్థం. ఇందులో ప్రపంచం లేకపోయినా తన స్వరూపం ఫలానా అని గుర్తించలేడు మానవుడు. అలా గుర్తించగలిగితే అది సమాధిగానే మారిపోగలదు. వాసనలనేవి అడ్డు తగులుతున్నాయి. చాలావరకు ఇది సమాధికి దగ్గరగా వచ్చే దశ. కనుకనే నిద్రలోని జీవుడికి ప్రాజ్ఞుడని ఒక బిరుదు తగిలించారు వేదాంతులు. ప్రజ్ఞ లేకపోయినా ప్రజ్ఞావంతుడేనట.

నిధాన/నిధి : నిక్షేపమని అర్థం. Treasure. మానవ హృదయంలోనే పరమాత్మ చైతన్యం నిహితమై ఉంది. కానీ గుర్తులేదు. ఇది ఎలాంటిదంటే ఒక హిరణ్య నిధి భూగర్భంలో ఉంది. కానీ అంజనం వేసుకుని చూచేవరకు దానిని గుర్తించలేము. అలాగే గురూపదేశమనే అంజనం కావలసి ఉంది ఇక్కడ. అలాంటిది లభిస్తే అజ్ఞానం అనే నిద్ర వదలిపోయి సమాధి అనే మెళకువ ఏర్పడగలదు. అప్పుడు హిరణ్యనిధి లాంటి తన ఆత్మస్వరూప నిధిని దర్శించగలడు. అనుభవించనూ గలడు. మన పాలిటికి నిధిగాని నిధి మనస్వరూపమే.

నిధ్యాన : 'నితరాం ధ్యానం.' నిఘా పెట్టి చూడటం Keen observation. తత్పరత్వమని తాత్పర్యమని కూడా పేర్కొనవచ్చు.

నిదిధ్యాస : అలా నిరీక్షించే దృష్టి. 'నిధ్యాతుం ఇచ్ఛా.' నిఘా పెట్టి చూడాలనే కోరిక. అద్వైత దర్శనాభ్యాసంలో శ్రవణ మననాల తర్వాత మూడవది. శ్రవణం అజ్ఞానాన్ని పోగొడితే మననం సంశయ నివృత్తి చేస్తే ఇది విపర్యయమనే దోషాన్ని తొలగిస్తుంది. విజాతీయ వృత్తులేవీ దాడి చేయకుండా సజాతీయమైన ఆత్మాకార వృత్తినే నిలబెట్టే అభ్యాసానికి నిదిధ్యాస అని పేరు. మొదటి రెండూ పరోక్ష సాధనాలైతే ఇది అపరోక్ష సాధనం ఆత్మసాక్షాత్కారానికి.

నిబంధన : ఒక దానికి చెందినది, అధీనమైనదని, సంబంధించినదని అర్థం. Pertaining to. దానితో ముడిపడినదని కూడా అర్థమే. Connected with.

నిబర్హణ : బర్హణమంటే కొట్టటం. మర్దించటం. నిబర్హణమనగా బాగా నలగగొట్టటం. చితక కొట్టటం. లయం చేసుకోవటమని అర్థం. బ్రహ్మ శబ్దానికి మూడర్థాలు చెప్పారు. బృహత్వమని ఒకటి. బృంహణత్వమని ఒకటి. బర్హణత్వమని ఒకటి. బ్రహ్మం ప్రపంచంకంటే పెద్దదే గాక దాన్ని తనలో ఇముడ్చేకునేదేగాక దాన్ని పూర్తిగా లయం చేసి తన స్వరూపంగా మార్చుకునేదని. ఈ మూడు అర్థాలు అంచెల వారీగా మనకు బ్రహ్మస్వరూపాన్ని చాటి చెబుతున్నాయి.

నిబోధ : బోధలాంటిదే. కాని బాగా బోధించటం. బోధించిన విషయాన్ని చక్కగా గ్రహించటం అనే అర్థంలో వస్తుందీమాట. Well understanding.

నిమజ్జన : పూర్తిగా మునిగి పోవటమని అర్థం. ముంచివేయటం కూడా. శివాద్వైత భాష ఇది. పశుభావాన్ని శివజ్ఞానంలో నిమజ్జనం చేస్తే పశుపతి భావం ఉన్మజ్జన మవుతుందని చెబుతారు వారు. నిమజ్జనం సంసార బంధానికి దారితీస్తే ఉన్మజ్జనం బంధ విమోచనానికి బాట చూపుతుంది. నిమజ్జనం నామరూపాలతో తాదాత్మ్యం. ఉన్మజ్జనం సచ్చిదాత్మకమైన తత్త్వంతో ఏకీభావం.

నిమేషోన్మేష : కనులు మూయటం నిమేషం. కనులు తెరవటం ఉన్మేషం. నిమీలమని, ఉన్మీలనమని కూడా పేర్కొనవచ్చు. లాక్షణికంగా చెబితే ఒకటి ప్రళయమూ. మరొకటి సృష్టి. ఒకటి అజ్ఞానమూ. మరొకటి జ్ఞానోదయం.

నిమిత్త : ఏదో ఒక నెపం. మిష Pretext. కారణమని కూడా అర్థమే. అందులో ఉపాదాన కారణం అచేతనమైతే, చేతనం నిమిత్త కారణం. Scncient cause. ఘటమనే కార్యానికి నిమిత్త కారణం కులాలుడు.

నియమ : ఒక విషయానికి ట్టుపడటం. శాస్త్రం విధించిన విధులలో ఒకానొక విధి. నియమ విధి. 'నియమః పాక్షికే సతి.' ఒక కార్యం ఒక పక్షంలో కాకున్నా మరొక పక్షంలో తప్పక వర్తించటం. 'ప్రజ్ఞాం కుర్వీత బ్రాహ్మణః.' ఆత్మను గుర్తించటానికి కాకున్నా గుర్తించిన భావాన్ని అలాగే నిలుపుకోమని చెప్పటమిది. యోగశాస్త్రంలోని అష్టాంగ మార్గంలో రెండవ మజిలీకి కూడా నియమమని పేరు. 'యమ నియమాసన.'

నియతి : విధి. దైవం. Destiny. దైవశక్తి. Cosmic Law.

నియంత్రణ : ఒక విషయానికి మాత్రమే పరిమితం చేయటం. Fixation. Restriction. నియమమని కూడా పేర్కొనవచ్చు.

నియోగ/నియుక్త : ఒక పనికి ఆదేశించటం. విధించటం. Enjoin. అలా నియోగింపబడ్డవాడు నియుక్తుడు. కర్మకైతే కర్మాధికారి. జ్ఞానానికైతే జ్ఞానాధికారి. ఆశ్రమ ధర్మాలన్నీ నియోగం క్రిందికే వస్తాయి.

నిరతి/నిరత : ఒక విషయంలో ప్రవృత్తి నిరతి. ప్రవర్తించేవాడు నిరతుడు. తత్పరత్వం కలవాడని అర్థం.

నిరాకరణ : త్రోసిపుచ్చటం. సహేతుకంగా ఒక వాదాన్ని ఖండించటం.

నిరీక్షణ : తదేక దృష్టితో చూడటం. Total attention.

నిరుక్తి/నిర్వచన : నిశ్శేషంగా చెప్పటమని శబ్దార్థం. ఒక పదార్థాన్ని నిర్వచించటం. అంటే దాని లక్షణం చెప్పి ఇది ఇంతేనని వర్ణించటం. Definition.

నిరూపణ : ఋజువు చేయటం. ఇది ఇలాంటిదని బాగా పరీక్షించి చూడటం. Scrutiny.

నిర్దేశ : పేర్కొనటం. Mention.

నిర్ధారణ : కొన్ని విషయాలలోనుంచి కావలసిన దాన్నిమాత్రం బయటకు లాగి ఫలానా అని తేల్చి చెప్పటం Distinction. Determination. నిష్కర్ష. బయటికి లాగి తేల్చి చెప్పటం. Extract. సారాంశమని అర్థం.

నిర్మోక/నిర్ముక్త : బాగా వదలిపోవటం. పాము కుబుసకు కూడా నిర్మోకమనే పేరు. నిర్మోకమంటే మోక్షమని గూడా అర్థమే. నిర్ముక్తుడంటే సంసార బంధంలోంచి బయటపడ్డవాడు. Liberated soul.

నిర్యాణ : బయటికి వెళ్ళడం. Exist. చనిపోవటం. శరీరాన్ని వదలి వెళ్ళటం.

నిర్వాణ : ఆరిపోవటమని శబ్దార్థం. బౌద్ధుల శూన్యవాదమిదే. జీవచైతన్యం తాత్కాలికంగా పనిచేసి చివరకు దీపంలాగా ఆరిపోయి శూన్యమవుతున్నదని అంటారు వారు. కానీ అద్వైతులిది ఒప్పుకోరు. నిర్వాణమంటే సర్వనాశనం కాదు. బ్రహ్మనిర్వాణమే నిర్వాణం. అంటే జీవచైతన్యం ఈశ్వర చైతన్యంగా నిలిచిపోతుందని అదే జీవిత గమ్యమని వీరి సిద్ధాంతం. 'లభంతే బ్రహ్మ నిర్వాణం' అని గీతా వచనం.

నిర్బాధ : ఎలాంటి ఎదురుదెబ్బ లేనిది. Uncontradicted. ఆత్మతత్త్వమని భావం.

నిర్భేద : భేదం లేనిది. సజాతీయ విజాతీయ స్వగత భేదాలే భేదాలు. అవి ఏవీ లేనిది నిర్భేదం. ఆత్మచైతన్యం.

నిర్లుఠన : బాగా తేలగొట్టడం. గాలించి చెప్పటం Quintessence.

నిర్వర్తన/నిర్వృత్త : తయారు కావటం. నిష్పత్తి. అలా తయారైనది లేదా ఏర్పడ్డది. నిర్వృత్తం. నిష్పన్నమని అర్ధం. 'అధ్యవసాన నిర్వృత్తా హి బ్రహ్మావగతిః' అంటే నిశ్చయాత్మకమైన జ్ఞానంవల్లనే ఏర్పడుతుంది బ్రహ్మానుభవమని అర్థం.

నిర్వహణ : బాగా మోసుకుపోవటం. నామరూపాలను మోస్తూ ఉన్నది ఏదో కాదు బ్రహ్మచైతన్యమే. 'తే యదంతరా తత్‌బ్రహ్మ.' తనలో ఉన్న నామరూపాలను తాను నిత్యమూ వహిస్తున్నది కనుక బ్రహ్మచైతన్యం నిర్వాహకం.

నిర్ల్వయన : పాము కుబుసమని అర్థం.

నిర్వేద : విసుగు. విరక్తి. నిరుత్సాహం. ఆత్మ సాధన మార్గంలో ఇది పనికిరాదు. నిత్యమూ ఉత్సాహంతో అభ్యసిస్తూ పోవాలి సాధకుడు. అప్పుడే లక్ష్యసిద్ధి.

నిర్విషయ : విషయం కాకపోవటం. జ్ఞానానికి జ్ఞేయమే విషయం కాని జ్ఞానం మరి దేనికీ విషయం కాదు. అంటే గోచరించదని అర్థం.

నిర్వృతి/నిరావరణ : వృతి అన్నా ఆవరణమన్నా అడ్డం. కప్పు. నిరోధం అని అర్థం. అలాంటి అడ్డమేమీ లేనిది నిరావరణం. ఆత్మచైతన్యానికి అవధులంటూలేవు.

నివృత్తి : తొలగిపోవటం. ప్రవృత్తికి వ్యతిరిక్తం. కర్మలు ఆచరిస్తే అది ప్రవృత్తి ధర్మం. జ్ఞాని అయినవాడు ఆచరించక కేవలం జ్ఞానాభ్యాసం మాత్రమే సాగిస్తూపోతే అది నివృత్తి ధర్మం. వేదంలో కర్మకాండ మొదటిది. జ్ఞానకాండ రెండవది. నివృత్తి, నిర్వృత్తి, నిర్వృతి, ఈ మూడు మాటలూ దగ్గర దగ్గరగా ఉండటం మూలాన భ్రమ పడవచ్చు పాఠకుడు. వీటికున్న సూక్ష్మమైన తేడా శబ్దంలోనూ అర్ధంలోనూ చక్కగా గ్రహించవలసి ఉంటుంది. మొదటిది తొలగిపోవటమని, రెండవది ఏర్పడటమని, మూడవది ఆవరణ లేనిదని, వేర్వేరు అర్ధాలు చెప్పుకోవలసి ఉంది.

నిలయన : ఆశ్రయం. ఆధారం. ఒక ఆలంబనం. Support. శరీరాది సంఘాతం. Constitution.

నిర్గుణ : గుణములు లేనిది. గుణమంటే ప్రకృతి గుణాలు. సత్వ రజ స్తమస్సులు. నామరూప క్రియలు కూడా గుణాలే. ఉపాధులని అర్ధం. చైతన్యాన్ని ఇవి కప్పిపుచ్చి పరిమితం చేసి చూపుతుంటాయి. వీటివల్లనే ఈశ్వర చైతన్యం జీవచైతన్యంగా మారి సగుణమైంది. ఇది కేవలం ఆభాసే. వస్తుతః చైతన్యం నిరాకారం గనుక ఆత్మ స్వరూపం గనుక సర్వవ్యాపకం. అది నిర్గుణమే. Unqualified. పరమాత్మ మాయాశక్తిని వశీకరించుకుని సగుణంగా కూడా అవతరించగలడు. అప్పుడు జీవుడిలాగ సోపాధికుడు కాడు. నిరుపాధికుడే.

నిర్ఘృణ : ఘృణ అంటే దయ. దాక్షిణ్యం. అలాంటిదేదీ లేనివాడు నిర్ఘృణుడు. ఈశ్వరుడు ఈ ప్రపంచాన్ని ఉచ్చ నీచ భేదంతో సృష్టించాడంటే అతడు ఇలాంటి నిర్దయ స్వభావుడు కాడా అని ప్రశ్న వచ్చింది. అతడు బుద్ధిపూర్వకంగా చేసినది కాదీ సృష్టి. మానవుడి అజ్ఞానం వల్ల ఈశ్వర చైతన్యమే జగద్రూపంగా భాసిస్తున్నది. కనుక నైర్ఘృణ్య దోషం ఈశ్వరుణ్ణి అంటదని అద్వైతులు సమర్ధించారు.

నిశా : రాత్రి అని బాహ్యార్థం. పరమాత్మ అని లక్ష్యార్థం. బుద్ధి కగోచరమైనది గనుక పరమాత్మ తత్త్వం నిశలాంటిదే నట. రాత్రి కాలంలో అక్కడే ఉన్నా ఒక వస్తువు గోచరం కాదు. అలాగే రాత్రి లాంటి అజ్ఞానంలో మానవుడికి పరమాత్మ గోచరించటం లేదు. గోచరించని దెప్పుడూ రాత్రివంటిదే కనుక పరమాత్మకు కూడా నిశ అనే మాట వర్తిస్తున్నది. 'యా నిశా సర్వభూతానాం' అని గీతా వచనం.

నిశమన : వినటం.

నిశామన : చూడటం. ముందు ఆత్మస్వరూపాన్ని గూర్చిన బోధ గురువువల్ల విని తరువాత ఆత్మదర్శనం చేయవలసి ఉంటుందని అర్థం.

నిషేధ : విధి అని నిషేధమని కర్మ రెండు విధాలు. శాస్త్రం చేయమని విధించిన నిత్య నైమిత్తికాలు విధులు. వద్దని తోసిపుచ్చినవి నిషేధాలు. Dos and Donts.

నిష్ఠా : పర్యవసానం. Culmination. చివరి దశ. లయమయ్యే స్థానం. తాత్పర్యం. Aim. దీక్ష Deep Meditation. బ్రహ్మ నిష్ఠ అంటే బ్రహ్మము నందే నిలిచి ఉండడం. 'నిష్ఠా జ్ఞానస్య యా పరా' అని గీతలో మాట. అక్కడ నిష్ఠ అంటే చివరి దశ The End అని అర్థం.

నిష్పత్తి : తయారుకావటం. ఏర్పడటం. ఫలించటం. ఫలనిష్పత్తి అంటే ఫలితం చేతికి రావటమని భావం.

నిష్క్రయ/నిష్కృతి : అప్పు తీర్చటమని బయటపడటమని అర్ధం. ఒక సమస్యకు పరిష్కారం చేయగలగటం కూడా నిష్కృతే. Remedy.

నిశ్శ్రేయస : దేన్ని మించి ఇక మన మాశించవలసిన శ్రేయస్సు లేదో అది నిశ్శ్రేయసం. Summum Bonum. మోక్షం. Salvation అని అర్ధం. ధర్మ పురుషార్థానికి ఫలం అభ్యుదయమని Prosperity, మోక్ష పురుషార్థానికి నిశ్శ్రేయసమని శాస్త్రం నిర్ణయించింది. అభ్యుదయం ఎంత పొందినా చివరకు కర్మభూమికి మరలా తిరిగి రావలసిందే. కనుక అది శ్రేయస్సే గాని నిశ్శ్రేయసం కాదు. మోక్షమొక్కటే దాని కతీతమైన పురుషార్థం. అందులో తిరిగి రావటమంటూ లేదు. కనుక నిశ్శ్రేయసమని పేరు దానికి సార్ధకం.

నిసర్గ : స్వభావం Nature.

నైసర్గిక : నిసర్గం వల్ల ఏర్పడినది. స్వాభావికం. Natural Inborn. ఆత్మకు చైతన్యమనేది నిసర్గ లక్షణం. నామరూపాలు ప్రపంచానికి నైసర్గికం.

నిస్తార : బయటపడటం, నిష్కృతి, మోక్షం. Liberation.

నిర్మోహ : మోహమంటే అజ్ఞానం. అది లేకుంటే నిర్మోహం. జ్ఞానమని అర్ధం.

నిహ్నుతి/నిహ్నవ: కప్పిపుచ్చటమని అర్ధం. Concealment. అపహ్నవమని కూడా పేర్కొనవచ్చు. నామరూపాలను అపహ్నవించటమంటే నిరాకరించటం. నేతి నేతి మహావాక్యం చేస్తున్నపని ఇదే. అక్కడ త్రోసిపుచ్చటమనగా ఎక్కడికోకాదు. చైతన్యం లోనికే. చైతన్యంగానే మార్చుకుని చూడమని చెప్పటమది.

నీతి : నడపటం. పద్ధతి. మార్గం. The path or way of approach to the reality.

నీడ : ఇది కూడా తెలుగుమాట కాదు. సంస్కృత శబ్దం. నిలయమని దీనికర్ధం. ముఖ్యంగా పక్షిగూడు. Nest. కాని ఆశ్రయమని Shelter లక్ష్యార్థం.

నూనం : ఇది ఒక అవ్యయం. Adverb. తప్పకుండా, అవశ్యంగా అనే అర్ధంలో వాడే మాట. 'నూనమయం జీవః ఈశ్వర ఏవ.' నిజంగా ఈ జీవుడు వాస్తవంలో ఈశ్వరుడే.

నిమిత్త నైమిత్తికభావ : కారణానికి దాని కార్యానికి ఉండే సంబంధం. ఛత్రం తెరచినప్పుడు ఛాయ ఏర్పడుతుంది. ముడిచినప్పుడు తొలగిపోతుంది. ఒకదానికొకటి హేతు హేతుమత్‌భావం కలిగి ఉన్నాయి. ఇదే రెండింటికీ ఉన్న సంబంధం.

నీచైః/నీచ : క్రింది భాగం. క్రిందుగా. తక్కువ. Inferior. నికృష్టం. Low. ఉఛ్చైః ఉచ్చ అనే మాటలు రెండింటికీ ఈ రెండు ప్రతిగా వాడే మాటలు.

న్యక్కార : తక్కువ చేయటం. కించపరచటం. తగ్గించటం.

న్యస్త/నిహిత : ఉంచబడిన, పెట్టబడిన Placed.

న్యాస : ఉంచటం. పెట్టటం To place. To keep.

న్యాయ : తగిన. యుక్తియుక్తమైన మార్గం. యుక్తి Reason. హేతువాదం.

న్యాయ్య : తగినది. యుక్తమైనది. Proper. Appropriate సహేతుకం. Reasonable.

న్యాయవిద్యా/న్యాయశాస్త్ర : న్యాయమని, వైశేషికమని ఇవి రెండూ తర్కం ఉళివీరిబీ క్రిందికి వస్తాయి. ఇందులో న్యాయశాస్త్రం రచించినవాడు గౌతముడు. పదార్థ వివేచన చేసి తద్వారా అపవర్గాన్ని పొందవచ్చునని ఇతని ఆశయం. పైగా మిగతా విద్యలన్నింటికీ ఇది ప్రదీపంలాంటిదని వర్ణించాడాయన. ఆ మాటకు వస్తే ఏ శాస్త్రానికైనా పునాది తర్కశాస్త్రమే. సందేహం లేదు. కానీ అదే గమ్యమని మాత్రం భావించరాదు. తత్త్వజ్ఞానానికి ఉపకరణంగానే దాన్ని తీసుకోవలసి ఉంటుంది.

న్యూనాధిక : న్యూనమంటే తగ్గు. అధికమంటే హెచ్చు. హెచ్చుతగ్గులని అర్ధం. అలా కాకుండా ప్రతిపాదిస్తేనే అది సరైన లక్షణమనిపించుకొంటుంది.