రచనా ప్రత్యభిజ్ఞ
కాళిదాస ప్రత్యభిజ్ఞ 
మన మనస్సు తిరుగుతూ ఉంటుంది. ఇలాటి లోకోత్తర కళానుభూతి మిగతా నాటకా లేవిగానీ ఈయలేవు మనకు. అసలాయా ప్రకృతి దృశ్యాలను వర్ణిస్తున్నప్పుడు కూడా మహా కవి మన హృదయాల కందించే రసానుభూతి ఏ నాటక రచయితా ప్రసాదించ లేడు.
పోతే మూడవ లక్షణ మేమంటే కాళిదాసు నాటక నిర్మాణ రహస్యాన్ని ఆకళించు కొన్నంత లోతుగా మరెవ్వరూ ఆకళించుకో లేదని తోస్తుంది. నాటకమంటే ఈ జగన్నాటకానికి ప్రతిబింబమే నని గదా మనవి చేశాను. జగత్తనే బింబమెలా ఉందో అలాగే ఉండాలా ప్రతిబింబం కూడా. జగత్తనేది త్రిగుణాత్మకం. అందులో రజోగుణం వల్ల జగత్సృష్టి జరిగితే సత్త్వ గుణం వల్ల దానికి స్థితి ఏర్పడింది. కాగా తమో గుణం వల్ల అది మరలా లయం చెందుతున్నది. ఇలా త్రిగుణాల మూలంగా సృష్టి స్థితి లయాలెలా ఏర్పడుతున్నవో- అలాగే దీనికి ప్రతిరూపమైన నాటక జగత్తులో కూడా ఏర్పడుతున్నాయి. అయితే ఇక్కడికి వచ్చేసరికి గుణాలనే పేరు మారి వాటికి రసాలనే పేరు వచ్చింది. రసాలు తొమ్మిదని వాడుక. కాని ప్రధానమైన రసాలు మూడే. మిగతా ఆరూ వాటి పరివార దేవతలు. ఆమూడూ ఒకటి శృంగారం. రెండు వీరం. మూడు శాంతం. ఇందులో శృంగారం సృష్టికీ- వీరం స్థితికీ- శాంతం లయానికీ సంకేతాలు. మొదటిది వైయక్తికమైన జీవితానికి చెందినదైతే- రెండవది సమాజాూ భ్యుదయానికి తోడ్పడితే- మూడవది సార్వ జనీనమైన శ్రేయస్సుకే మార్గ దర్శకం. మూడూ కలిసి మొత్తానికి జీవిత సర్వస్వాన్నే మూట గట్టి చూపుతున్నాయి. ఈ మార్మికమైన భావాన్ని సునిశితంగా చూచి పటుకొన్నాడు మహా కవి. కనుకనే ఈ సూత్రాని కనుగుణంగా తన నాటకాలలో కథానాయకులను చిత్రిస్తూ వచ్చాడు. కాళిదాసు నాయకుడు కేవల శృంగారిగా కాముకుడుగా కనిపిస్తుంటాడు పైకి. కాని నిదానించి చూస్తే అతడు శృంగారి మాత్రమే కాడు. ఎంత శృంగారియో అంత వీరుడు. ఎంత వీరుడో అంత శాంతుడు. మూడు రసాలూ కరువున బోసి చేసిన విగ్రహం.
Page 87
బ్రహ్మశ్రీ యల్లంరాజు శ్రీనివాస రావు