స్వరూప ప్రత్యభిజ్ఞ
కాళిదాస ప్రత్యభిజ్ఞ 
మీద సానపెట్టే కొద్దీ ప్రకాశిస్తాయి ప్రతిభా వ్యుత్పుత్తులు. పరిపాకం కూడా అందుకొంటాయి. ఒక సంగీతమే చూడండి. నాట్యమే చూడండి. ప్రతి రోజూ గంటల కొద్దీ సాధన చేస్తూ పోవలసిందే. సాధన చేయకుంటే ఎంత మహా విద్వాంసుడైనా దెబ్బతింటాడు. గాయకుడికి గొంతు పెగలదు. నర్తకుడికి కాళ్ళూ చేతులాడవు. ఏ విద్య అయినా ఇంతే. అభినవ గుప్తుడు చెప్పినట్టు నిరంతరాను శీలన మావశ్యకం. అప్పుడే మనోదర్పణం మసృణీ కృత మవుతుందన్నా డాయన. ఇది సహృదయుడి కెలాగో కవికీ అలాగే అపరిహార్యం. కాళిదాసిది ఎప్పుడో గ్రహించాడీ కళా రహస్యం. మహా కవులు భావుకులే గాక విమర్శకులు కూడా. అలాంటి విమర్శనా దృష్టి అక్కడక్కడా ఆయన విసరిన కొన్ని సూక్తులలో మన కవగత మవుతూనే ఉంటుంది. శిక్షా విశేష లఘు హస్తతయా నిమేషాత్ - తూణీచకార శర పూరిత వక్త్రరంధ్రాన్. దశరధుడు బాణ విద్యలో ఎంతో శిక్షణ పొందిన వాడట. ఆ అభ్యాస పాటవంతో హస్త లాఘవ మలవడిందాయనకు. ఎంత లాఘవ మంటే వెంట వెంటనే బాణాలు ప్రయోగించి పెద్దపులుల ముఖాల నన్నిటినీ బాణాలతో తూణీరాలుగా మార్చాడట. బాణాలు శబ్దార్థాలయితే తూణీరాలు కావ్య నాటకాలయితే అలాటి ఆ హస్త లాఘవం కల దశరధు డెవరో కాదు. కాళిదాసే అనిపిస్తుంది నాకు.
ఇంతెందుకు. శాకుంతలంలో సూత్రధారు డనే మాటల లోనే కనిపిస్తుందీ కళాసూత్రం మనకంటికి. ఎన్నో మార్లు ప్రదర్శనలనిచ్చి బాగా ఆరితేరిన వారు గదా ఆర్య పుత్రులు. ఎందుకింత ఆరాట పడతారని నటి అడిగితే సూత్రధారు ఉంటాడు. ఆ పరితోషాత్ విదుషాం నసాధు మన్యే ప్రయోగ విజ్ఞానం - బలవదపి శిక్షితానాం ఆత్మ న్యప్రత్యయం చేతః. ఎంత ఆరితేరినా ఎప్పటి కప్పుడది ఒక అగ్ని పరీక్షే. అభిజ్ఞులైన ప్రేక్షకులు మెచ్చే వరకూ అది ఒక శిక్షణ కాదు. అది ఒక పాటవమే కాదు అని సమాధాన మిస్తాడు. పైగా ఇది భూతార్థమంటాడు. మాళవికాగ్ని మిత్రంలో గణదాసనే నాట్యాచార్యుడి నోటితో మరొక మాటగా చెప్పిస్తా డీ భావాన్నే కవి. వివాదే
Page 39
బ్రహ్మశ్రీ యల్లంరాజు శ్రీనివాస రావు