సౌందర్య ప్రత్యభిజ్ఞ
కాళిదాస ప్రత్యభిజ్ఞ 
విక్రమోర్వశీయంలో కూడా ఒక మాట ఉంది. అది ఏదో కాదు. భరత వాక్యం. ఒకటి గాదు రెండు వాక్యాలవి. రెండూ రెండు రత్నాలే. వెల గట్టలేము. తిలకించండి. పరస్పర విరోధిన్యో రేక సంశ్రయ దుర్లభం సంగతం శ్రీ సరస్వత్యో ర్భూయా దుద్భూతయే సతం. లక్ష్మికీ సరస్వతికీ సరిపడదు. ఒక చోట ఇద్దరూ కలిసి ఉండటం చాలా అరుదు. అలా కాకుండా ఎప్పుడూ వారు కలిసి ఉండాలని మా కోరిక అంటాడు విక్రముడు. కాదు కాళిదాసు. శ్రీ సరస్వతు లెవరో కారిక్కడ. శ్రీ ఊర్వశి. సరస్వతి రాజ మహిషి, మహిషికి ఊర్వశిని రాజు చెట్ట పట్టట మిష్టం లేదు మొదట. తరువాత వారి ప్రణయాతిరేకం చూచి అంగీకరించింది. అప్పు డిద్దరూ ఒకే చోట ఒద్దికగా ఉంటారు. ఈ కథా వస్తువును కూడా చూడండి ఈమాట ఎలా సూచిస్తున్నదో. ఇదంతా ఆయన గుప్త రాజులను గూర్చి అన్నాడో తన బోటి విద్యా వంతులను గూర్చి అన్నాడో - లేక జన బాహుళ్యాన్నే గూర్చి అన్నాడో చెప్పలేము. ఏదైనా కావచ్చు. దేశమేలే రాజుకు ఐశ్వర్య ముంటే లాభంలేదు. విద్యా వివేక సంపత్తి కూడా ఉండాలి. పండిత లోకానికి విద్య ఉంటే సుఖం లేదు. సుఖ జీవనం కూడా ఉండాలి. వీరిద్దరికీ అవి ఉంటే వారి ఏలు బడిలో వర్తించే లోకానికంతా ఉన్నట్టే. ఈ మాట నాటకంలోని అగ్నిమిత్రుణ్ణి -గణదాసు లాంటి ఆచార్యులనూ మాళవిక లాటి శిష్య వర్గాన్నీ ఎలా - స్పృశిస్తున్నదో చూడండి. ఇంతే కాదు. రెండవ శ్లోక మింకా అనర్హమైనది. సర్వ స్తరతు దుర్గాణి - సర్వో భద్రాణి పశ్యతు - సర్వః కామా నవాప్నోతు - సర్వ స్సర్వత్ర నందతు. ప్రతి ఒక్కరూ కష్టాలు గడచి బయట పడాలి. ప్రతి వారూ సుఖ పడాలి. ప్రతి ఒక్కరి కోరికలూ ఫలించాలి. ఇంతెందుకు. ప్రతి ఒక్కరూ జీవితంలో కళ కళలాడుతూ బ్రతకాలి. ఏమిటీ దీవన. ఎంత గొప్ప దీవన ఇది. సర్వ మానవ సౌభ్రాత్రం వసుధైక కుటుంబం సర్వ లోక కళ్యాణ మని కేకలు పెట్టే ఆధునికులకు కొన్ని వందల సంవత్సరాలకు ముందే పెట్టిన మహాకవి పెను కేక ఇది. అటు నాటక వస్తువుకూ ఇటు మన జీవితానికీ ఎలా అతుకుతున్నదో చూడండి ఈ భావం. విక్రమోర్వశులు
Page 164
బ్రహ్మశ్రీ యల్లంరాజు శ్రీనివాస రావు