సౌందర్య ప్రత్యభిజ్ఞ
కాళిదాస ప్రత్యభిజ్ఞ 
రామ చరితలో ఒలక బోసిన కరుణ రసమంతా ఈ ఒక్క పాత్రలోనే పోసిమన కందిస్తున్నాడు కాళిదాసు. తరువాత ఆయన మనవడైన రాముడి విషయంలో కూడా ఇంతే . సీతను పరిత్యజించిన తరువాత ఆ వార్త లక్ష్మణుడు వచ్చి వినిపిస్తే రాముడి దశను వర్ణిస్తూ ఇలా అంటాడు కవి. కౌలీన భీతేన గృహా న్నిరస్తా - న తేన వైదేహ సుతా మనస్తః. లోకాపవాదం పడలేక ఇంటి నుంచి అంటే బయటికి పంపాడుగాని తన మనసునుంచి కాదు కదా. ఎంత గంభీరమైన మాట ఇది. లోతుకు దిగి చూచే కొద్దీ భావ పరంపర శర పరంపర లాగా మన మనసును దూసుకొని పోయే భావాలెన్నో. సీతా రాముల అవినా భావ మెలాంటిదో కన్నులకు కట్టినట్టు చూపుతున్నది. తుదకా నిత్యానపాయిని అయిన మాయా శక్తి పరమాత్మను విడిచి ఎక్కడికి పోగలదనే దివ్య భావన కూడా ఒకటి తళుక్కున మెరుస్తుంది. ఇలాటి వెన్నెన్నో వర్ణన లాయా రాజుల జీవితాలలో. ఆఖరు కగ్ని వర్ణుడి కామలోలుపమైన జీవితాన్ని వర్ణిస్తూ ఒక్క మాట అంటాడు కవి. అంక మంక పరివర్తనోచితే తస్య నిన్యతు రశూన్యతా ముభే- వల్లకీచ హృదయంగమ స్వనా వల్గు వాగపిచ వామ లోచనా. అతడి ఒడి ఎప్పుడూ ఖాళీగా ఉండదట. అటు ఒక వీణో ఇటు ఒక మధుర వాణో - ఎవరో ఒకరుండి తీరవలసిందే నట. ఇంత కన్నా ఒక రసిక జీవనాన్ని గూర్చి చెప్ప వలసిన మాట మరొకటి ఉండబోదు. మొత్త మతని కామమయ జీవితాన్నంతా మూట గట్టి అందిస్తున్నది.
ఇలాగే కుమారసంభవంలో ఒక శ్లోక మున్నది. సాక్షాత్తూ పరమేశ్వరుడి నోట పలికిన శ్లోకమది. సప్తర్షులను మధ్య వర్తులుగా పంపుతూ ఇలా అంటాడా స్వామి. విదితం వో యథా స్వార్ధాః - నమే కాశ్చిచత్ త్ప్రవృత్తయః - నను మూర్తిభి రష్టాభి రితం భూతోస్మి సూచితః. నాకు స్వార్ధమంటూ ఏదీ లేదని మీకు తెలుసును గదా. అందుకు నిదర్శనం నా ఈ అష్టమూర్తులే నంటాడు. ఎంత గొప్ప అర్ధ మిమిడి ఉంది ఈ వాక్యంలో. సతీ వియోగం మొదలుకొని తారకాసురుడి బాధలూ - దేవతల
Page 160
బ్రహ్మశ్రీ యల్లంరాజు శ్రీనివాస రావు