సౌందర్య ప్రత్యభిజ్ఞ
కాళిదాస ప్రత్యభిజ్ఞ 
అందంగా నిరూపించటం కాబట్టి వస్తు వర్ణన. పోతే వస్తువును నర్ణించటం వరకే గాక దాన్ని మించి దానిలో అంతర్గతంగా ఉండే వివిధ భావ రేఖలను బహిర్గతం చేసి చూపటం ఇంకొక కళ. లక్షీ కృతస్య హరిణస్య హరిప్రభావ:-ప్రేక్ష్య స్థితాం సహచరీం వ్యవధాయ దేహం. దశరధుని వేట వర్ణిస్తున్నాడు కవి. అతడొక మగ లేడిని బాణంతో కొట్టాలని చెవిదాకా నారి సారించాడట. వెంటనే ఆడు లేడి అది కనిపెట్టి తన పెనిమిటి కడ్డంగా వచ్చి నిలుచున్నదట. అది చూచి రసికుడైన ఆ రాజన్యుడు కరుణాళుడై తన శరాన్ని ఉపసంహరించా డట. తిర్యక్కులలో కూడా ప్రగాఢమైన అనురాగం- దానికి ముప్పు వాటిల్లితే ప్రాణ త్యాగానికైనా సిద్ధమైన వాటి నిస్స్వార్ధ బుద్దీ చిత్త శుద్దీ- అది గమనించి మసలుకోవలసిన మానవుని ఉదార సంస్కారమూ- ఇలాటి మహోన్నత భావాలన్నీ ఒక్కుమ్మడిగా భావుకుడి హృదయాంతరాళంలో నుంచి పైకి పొంగే ఉత్తమ భావ చిత్ర మిది. ఇలాగే దర్బాంకురేణ చరణ: క్షత ఇత్యకాండే..... అసక్తమపి ద్రుమాణాం. దుష్యంతుని విడిచి పోలేక పోతూ నడుమ నడుమ అతణ్ణి చూడాలని ఏదో ఒక నెపంతో వెనుకకు మళ్ళే శకుంతల బొమ్మ గీచి చూపుతున్నాడు కవి. దారిలో దర్భ ముల్లు కాలిలో గ్రుచ్చుకొన్నదని ఆగి పోతుందట. దారి ప్రక్క చెట్టు కొమ్మకు తన చీర కొంగు తగల కున్నా తగులుకొన్నదని దాన్ని తీసుకొనే నెపంతో మొగం వెనక్కు త్రిప్పుతున్నదట. లజ్జా సంకోచాను రాగ సాధ్వ సాది భావ రేఖ లెలా తొంగి చూస్తున్నాయో చూడండి ఈ భావ చిత్రంలో.
పోతే ఇక ప్రకృతి చిత్రా అన్నారా. పానకంలో మిరియం లాగా అక్కడక్కడా పొడచూపే వాటి ఘాటు వర్ణనాతీతం. ప్రకృతి దృశ్యాల నొక మహా కవి వర్ణించాడంటే అది వాటి కోసం కాదు. కారాదు కూడా. కేవలం ఆయా కథా సన్నివేశాల వలన సహృదయుడికి కలిగే రసానుభూతికి దోహదం చేస్తూ దాని నినుమడింప జేయటానికే. దీనికే ఉద్దీపన విభావమని పేరు పెట్టారు ఆలంకారికులు. ఉద్దీపన మంటే అర్థమదే అసలు. ఈ కళా నిర్మాణ
Page 142
బ్రహ్మశ్రీ యల్లంరాజు శ్రీనివాస రావు