రచనా ప్రత్యభిజ్ఞ
కాళిదాస ప్రత్యభిజ్ఞ 
ఈ ప్రకారంగా తరచే కొద్దీ నవ నీతమే. త్రవ్వుతూ పోయే కొద్దీ నవ రత్న జాతమే ఈ శాకుంతల నాటకం. ఒక్క శాకుంతలమనే కాదు. అన్ని నాటకాలూ ఇంతే. అన్ని కావ్యాలూ ఇంతే. ఆఖరుకు ఋతుసంహారాది ముక్తకాలూ ఇంతే. ఆ మాటకు వస్తే రచనలన్నీ రత్నాలే. ఆ రత్నాలన్నీ చిమ్మేవి చిత్ర విచిత్ర దీప్తులే. అన్ని దీప్తులలో కనిపించే ఒకే ఒక అఖండ దీప్తి శివశక్తి సామరస్య రూపమైన ప్రత్యభిజ్ఞాన దర్శనమే. అది ఆయన రచన అన్నిటికీ సాధారణమైనా శ్రవ్య కావ్యాలు మూడింటి లోకీ కుమార సంభవంలోనూ -దృశ్యమైన నాటకాలు మూడింటిలోకీ అభిజ్ఞాన శాకుంతలం లోనూ పదహారు కళలతో ప్రత్యక్ష మవుతుంది. దుర్భలమైన పాఠకుని హృదయానికి తన ఆంతర్య మెక్కడ అంతు పట్టకుండా పోతుందో నని మహా కవి తన గుట్టు మనకు పట్టి ఇచ్చే మేకుల లాంటి మాటలు కూడా అక్కడక్కడ తన రచనా భిత్తికలో గ్రుచ్చుతూ పోతాడు. ముఖ్యంగా అభిజ్ఞాన మనే మాట వాచా స్మరించినందుకీ అభిజ్ఞాన శాకుంతలంలో అలాటి కీలకా లెక్కువగా కనిపిస్తాయి. స్రోతో వహాం పథి నికామ జలా మతీత్య జాతస్సఖే ప్రణయ వాన్ మృగతృష్ఠికాయామ్ అంటాడు పశ్చాత్తప్తుడైన రాజు విదూషకునితో. సాక్షాత్తుగా వచ్చి పలకరించిన ప్రియురాలిని కాదని త్రోసి పుచ్చి దాని ప్రతి రూపాన్ని చూచి ఆనందించ వలసి వచ్చింది. ఇది ఎలాటి దంటే పుష్కలంగా నీరున్న పుష్కరిణిలో దిగి దాహం తీర్చుకోక ఎండ మావులలో దిగి తీర్చు కొన్నట్టున్న దట. ఈ మృగ తృష్ఠిక వేదాంతుల మృగతృష్టికే. వస్తువును గాక దాని ఆభాసను పట్టుకొని వ్రేలాడే మానవుల జీవిత మృగ తృష్టిక. అంతేకాదు. జమివ శిరస్యంధః క్షిప్తాం ధునోత్యహి శంకయా అని శకుంతలతో మొర బెడతా డాయన. ఇంతకు ముందు నీవు కనిపించినా ఏదో మైకంలో పడి నీవు నీవు కాదనుకొని త్రోసి పుచ్చాను. అది ఎలాంటిదంటే శిరస్సు మీద హఠాత్తుగా పడిన పూల మాలను కాల సర్పమని భయపడి త్రోసి పారవేయటం లాంటి దంటాడు. ఇది కూడా అద్వైతుల దృష్టాంతాల జాబితా లోనిదే. నీవు అసత్తని చూచే ఈ ప్రపంచం నిజంలో సద్రూపమే. నీవనాత్మగా భ్రమించేది వాస్తవంలో ! నీ ఆత్మ స్వరూపమే. ఇదీ ఇందులో తొంగి చూచే అధ్యాత్మ భావం.
Page 119
బ్రహ్మశ్రీ యల్లంరాజు శ్రీనివాస రావు