రచనా ప్రత్యభిజ్ఞ
కాళిదాస ప్రత్యభిజ్ఞ 
ఉపదేశిస్తుంది ఆ పోగొట్టుకొన్న విజ్ఞాన ధనాన్ని. తజ్జన్యమైన ప్రత్యభిజ్ఞాన బలంతో అంతకంతకీ ఇంద్రియ మనో బుద్ధులనే భూమికలు దాటి నిరూపాధికమూ నిత్య సిద్ధమూ ఆత్మీయమూ అయిన ఆ దివ్య శక్తిని పొంద గలడు సాధకుడు. పొందితే అది ఇక అవిద్యా రూపిణి గాదు. విద్యా రూపిణిగా మారి అనుభవానికి వస్తుంది. ఇదే దుష్యంతు డంగుళీయక ప్రభావంతో మరలా శకుంతలా వృత్తాంతం జ్ఞప్తికి వచ్చి దివ్య రథారూఢుడై ఆయా లోకాలు గడచి పోయి స్వర్గంలో ఆవిడను మరలా పొందటంలోని తాత్పర్యం.
ఇంతెందుకు. నాటక ప్రస్తావనలో సూత్రధారుడు చేసిన ఋతువర్ణన లోనే ప్రత్యభిజ్ఞా సిద్ధాంత మంతా మూట గట్టి చేతి కిచ్చాడు మనకు కాళీదాసు. సుభగ సలిలావ గాహాః- పాటల సంసర్గ సురభి వన వాతాః ప్రచ్ఛాయ సులభనిద్రాః - దివసాః పరిణామ రమణీయాః - వేసవి కాలం నీళ్ళలో మునిగితే హాయిగా ఉందట. సురభిళమైన వన వాయువులు పీలుస్తుంటే తృప్తిగా ఉందట. ఎండ వేళ చెట్ల నీడలో పడుకొంటే సుఖంగా నిద్ర పడుతున్నదట. మరి పగలంతా తాపంతో బాధ పడ్డా సాయంత్రమయి చల్లబడితే సుఖంగా ఉందట ప్రాణానికి. ఏమిటిది. గ్రీష్మర్తువర్ణనా. ఆ వ్యాజంతో చేసిన దుష్యంత వర్ణనా. తదపదేశంతో చాటిన ప్రత్యభిజ్ఞా వర్ణనా. దుష్యంతు డాశ్రమంలో ప్రవేశించటమే సలిలావ గాహ మనే మాట కర్థం. ఆయన శకుంతలా యౌవన సౌరభాన్ని ఆఘ్రాణించటమే వన వాతాఘ్రాణనం. శకుంతలా విషయ మతడు మరచి పోవటమే వృక్ష చ్ఛాయలో పడి నిద్ర పోవటం. చివరకు మరలా ఆవిడను స్వర్గంలో కలుసుకొని ఆనందించటమే సాయంత్రం వేసవిలో చల్ల బడితే సుఖించటం. ఇందులో మొదట జీవుడు తానీశ్వరుడే నని తెలియక సంసార సాగరంలో వచ్చి పడటం - ఇదే హాయిగా ఉందని దీన్నే పూసుకోవటం -దానితో అసలు విషయం మరచి పోవటం చివరకు మరలా ఏదో ఒక అభిజ్ఞాన బలంతో తన స్వరూపం జ్ఞప్తికి వచ్చి సాయుజ్య సుఖాన్ని అనుభవించట మనే శివాద్వయ సిద్దాంత రహస్యం చూడండి ఎంత గోప్యంగా సూచిస్తున్నాడో మహా కవి.
Page 118
బ్రహ్మశ్రీ యల్లంరాజు శ్రీనివాస రావు