ఈవిధంగా తరచి చూస్తే మహాభారత నిర్మాణ ప్రణాళిక కంతటికీ విరాట పర్వ కథా వస్తువొక అద్దంలాగా కనిపిస్తుంది. ఇందులోనే పూర్వా పరాంశాలన్నీ భాసిస్తాయి సహృదయుడికి. ఇది వేదవ్యాస హృదయంలోనే గుప్తమై ఉన్న అభిప్రాయం. దాన్ని బ్రహ్మాండంగా గ్రహించాడు కవి బ్రహ్మ. కనుకనే భారతంలో విప్రకీర్ణంగా పోషించిన ఆయా రసభావాల నన్నిటినీ ఇందులో ఒక్కచోటనే సందర్భోచితంగా కుమ్మరించాడా అనిపిస్తుంది. ముందు వర్ణించినట్టు కథా సన్నివేశాలన్నీ ఇందులోనే సూక్ష్మరూపంగా దాగి ఉన్నాయి కాబట్టి ఏ రసాన్ని పోషించదలచినా ఇందులో ఆస్పదముంది. సర్వసమర్థుడైన కవి ఆ అవకాశాన్ని ఉపయోగించుకొని తన కవితా శిల్పాన్నంతా చూపుతాడు. శిల్పమునం బారగుడ నేనని చెప్పుకొన్న తిక్కన మహాకవి చూపటంలో ఆశ్చర్యమేముంది. అనల్పమైన ఆ శిల్పనైపుణ్య మెలాంటిదో అది ఆయన అమలో దాత్తమైన మనీషతో ఎలా ప్రదర్శించాడో సంగ్రహంగా నిరూపిస్తాను. ఇందులో రస చర్చ చేస్తున్నప్పుడు భావ చర్చ కూడా కలిసి వస్తుంది. న భావ హీనోస్తి రసో న రసో భావ వర్ణితః అని గదా అభిజ్ఞుల మాట. ఘనీభవిస్తే భావం. ద్రవీభవిస్తే రసం. రెండూ అనుభూతికి పర్యాయాలే. ఎక్కడ ఏది చమత్కృతి హేతువైతే అక్కడ దానినే ఆస్వాదించాలి సహృదయుడు.
విరాటే భారత సర్వస్వమనిగదా చెప్పాము. పైగా నానా రసాభ్యుదయో ల్లాసి అని దాన్నే వర్ణించాడు కవి బ్రహ్మ. అంచేత అన్ని రసాలకూ అందులో ఉదాహరణలు దొరకటంలో ఆశ్చర్యం లేదు. ఆలంకారికులు ప్రసిద్ధంగా పేర్కొన్న రసాలు తొమ్మిది. అవి అందరికి తెలిసినవే. ప్రతి ఒక్కటీ ఈ పర్వంలో మనకు దాఖలా అవుతుంది. వలలుండెక్కడ చూచే వంటి ధర్మజుని మాటలలో శాంతం సైరంధ్రి విలాప వాక్యాలలో కరుణం. భీముని మాటలలో వీరం. కీచకవధలో బీభత్స ఉపకీచక వధలో రౌద్రం. ఉత్తరుడి ప్రసంగంలో హాస్యం, సైన్యాన్ని చూచి హడలిపోవటంలో భయానకం. దుర్యోధన సభా వర్ణనలో అద్భుతం. ఉత్తరాభిమన్యు వివాహ ఘట్టంలో శృంగారం విశృంఖలంగా సాగాయి. ఇందులో కల్పనే అక్కరలేదు. కథా సన్నివేశాలే అవకాశమిస్తాయి. ఏమాత్రం తెలివిగలవాడైనా కవి అందుకొన్ని పోషించవచ్చు. ఈ అవకాశాన్ని పట్టుకొని అనన్యాదృశంగా నిర్వహించాడు తిక్కన. ఆయా రసాలను పోషిస్తూ రచించిన అయా పద్యాలు పద్యాలుగావు. రత్నాలు, ముత్యాలు, వరహాలు.
Page 230
బ్రహ్మశ్రీ యల్లంరాజు శ్రీనివాస రావు