విషయ/విషయి : Object and Subject. జ్ఞానానికి గోచరించేది విషయం. జ్ఞానమే అయితే అది విషయి. విషయి అంటే నేననే భావం. ఆత్మచైతన్యరూపమైనది అది. పోతే దానికి గోచరించే సమస్తమూ విషయి కాదు. అది విషయం. ఆత్మా నాత్మలని ఈ రెండింటికీ మారుపేరు. ఒకటి గమనించేది, మరొకటి గమనించబడేది. ప్రమాత ప్రమేయం. Knower and Known అన్నా ఇవే. జ్ఞాతా జ్ఞేయం అని కూడా వీటికే నామాంతరం. ప్రపంచమంతా ఈ రెండు విధాలుగానే విభక్తమై ఉన్నది. ఇందులో రెండూ వాస్తవమే నంటారు మతాచార్యులందరూ. ఒక అద్వైతి మాత్రమే రెండూ లేవు, రెండవదైన విషయం కేవలం విషయి రూపమే. అదే మరో రూపంలో భాసిస్తున్నదని సిద్ధాంతం చేస్తారు.

విట్‌/విశ్‌: వైశ్యుడని అర్థం. మానవుడని కూడా అర్థం ఉంది. మాలిన్యమని కూడా మరొక అర్థం ఉన్నదని చెబుతారు. ప్రవేశించేది గనుక అది మాలిన్యం.

విసర్గ : విడిచిపెట్టడం. విసర్జించటం, వదిలేయటం. అంతేకాక ప్రపంచ సృష్టికి కూడా సర్గమని, విసర్గమని పేరు పెట్టారు.

విహార : విహరించటం. ప్రవర్తన. ఆహార విహారాలలో రెండవది. లోపలికి తీసుకోవటం ఆహారమైతే, బయటకు సాగిపోవటం విహారం.

వీక్షా/వీక్షణ : చూపు. ఆలోచన. విచారణ కూడా Discourse.

వీప్సా : వ్యాప్తుమిచ్ఛా. అన్నింటినీ వ్యాపించే స్వభావం. 'గ్రామోగ్రామో రమణీయః.' ప్రతి గ్రామమూ రమణీయమే. రమణీయత అనేది అన్ని గ్రామాలకు వర్తిస్తుంది. అలాగే నేతి నేతి అని ఉపనిషత్తు చాటిచెప్పింది. అంటే జ్ఞానాని కేదేది గోచరిస్తుంటుందో అదంతా దానికి వేరుగా లేదని అర్థం చేసుకోవాలి. ఆ లేకపోవటమనేది అన్ని విషయాలకు వర్తిస్తుంది గనుక దీనికి వీప్పా అని పేరు. అలాంటప్పుడు జ్ఞానం తప్ప మరేదీ లేదని నిష్కర్షగా మనకు బోధ పడుతుంది. వీప్సా అనే సూత్రం పాటించకపోతే కొన్నింటికి మాత్రమే ఆ నేతి అనే సూత్రం వర్తించి, ఇంకా కొన్నింటికి వర్తించదేమో అనే అనుమానం కలగవచ్చు. అది ఉన్నంత వరకూ సాధన చేయలేడు మానవుడు. కనుక ఆత్మకు భిన్నమైనదంతా ఆత్మలో లయంచేసి పరిశుద్ధమైన ఆత్మమీదికే మన దృష్టి మళ్ళించాలంటే ఈ వీప్స అనేదేచక్కగా తోడుపడుతుంది. అప్పుడిక ఆకాంక్ష అనేది లేదు. అదే పరిపూర్ణమైన అనుభవం.

వీర్య : బలం. సామర్థ్యం. తేజస్సు. ఆత్మను పట్టుకునే స్తోమత. 'ఆత్మనావిందతే వీర్యం.'

వేద/వేద్య : జ్ఞానాన్ని మనకు అందించే శాస్త్రం. అది అర్థకామాలకు చెందిన జ్ఞానం కాదు. అది లోకమే మనకు చెబుతుంది. పోతే లోకోత్తరమైన ధర్మాన్ని, బ్రహ్మాన్ని గూర్చి మనం గ్రహించాలంటే దానికి వేదమే ప్రమాణం. దీనికే శాస్త్ర ప్రమాణమని, శబ్ద ప్రమాణమని పేరు. వేదమంటే అలాంటి ధర్మబ్రహ్మాలకు రెండింటికి సంబంధించిన జ్ఞానమని అర్థం. దీనిచేత మనం గ్రహించే ఆ ధర్మమో బ్రహ్మమో దానికి వేద్యమని పేరు. వేదం సాధనమైతే, వేద్యం సాధ్యం. వేదమంటే కేవలం వేదశాస్త్రమే గాక జ్ఞానమని కూడా ఒక అర్థముంది.

వేత్తా/వేదీ : ఒక విషయం చక్కగా తెలుసుకొన్నవాడని అర్థం. ముఖ్యంగా శాస్త్రం చెప్పే రహస్యాలు రెండింటిని గుర్తించినవాడు. బ్రహ్మవేత్త అంటే బ్రహ్మతత్త్వాన్ని అనుభవానికి తెచ్చుకున్న వాడని భావం.

వేదాంత : వేదంలో రెండు భాగాలు. పూర్వభాగమంతా కర్మోపాసనలకు సంబంధించిన విషయాన్ని చెబుతుంది. దానికి వేదమని పేరు. పోతే చివరిభాగం కేవలం బ్రహ్మజ్ఞానాన్ని మాత్రమే మనకు బోధిస్తుంది. ఇదే వేదాంతం. వేదమెక్కడ అంతమౌతుందో అది వేదాంతం. ఉపనిషత్తులని దీనికి మరొకపేరు. వేదమంటే జ్ఞానమని కూడా ఇంతకు ముందు చెప్పి ఉన్నాము. అది ఏ జ్ఞానమైనా సరే. మానవుడికి దీని తర్వాత ఏమిటనే ఆకాంక్ష ఉంటూనే ఉంటుంది. అలాంటి ఆకాంక్షను పూర్తిగా తొలగించి ఇక తెలుసుకోవలసింది ఏదీ లేదని, ఎక్కడ మానవ విజ్ఞానానికి పరి సమాప్తి ఏర్పడుతుందో అదే అసలైన వేదాంతం. Culmination of all human thought.

వేశ : ప్రవేశించటమని అర్థం. ప్రవేశించి అంతా నిండిపోతే దానికి ఆవేశమని పేరు. గ్రహావేశం. భూతావేశం, బ్రహ్మావేశం. ఒక భూతంలాగా ఆపరమాత్మ తత్త్వం మనసులో నిండిపోయి మొత్తం మనిషి పరమాత్మగా మారిపోవటమే అసలైన బ్రహ్మావేశం.

విగుణ, వైగుణ్య : విగుణమంటే ఏదో ఒక గుణం లోపించటం. కర్మానుష్ఠానం చేసేటప్పుడు అన్ని గుణాలు సక్రమంగా అందులో ఉండి తీరాలి. ఏది లోపించినా ఫలితం ఏర్పడకపోగా దుష్ఫలితానికి దారితీయవచ్చు. కనుక ఇలాంటి విగుణాల తాలూకు భావమే వైగుణ్యం. లోపమని అర్థం. దీనికి వ్యతిరిక్తమైనది సాద్గుణ్యం Completion. Perfection.

వికల్ప/వైకల్పిక : వికల్పమంటే విడిపోవటం. రెండు పక్షాలుగా ఏర్పడటం. మనస్సులో కలిగే భావాలు అన్నీ ఇలాంటివే. ఒకదాని తర్వాత ఒకటి విభక్తమై కలుగుతుంటాయి. ఇదే సంసారానికి దారి తీస్తుంది. ఇలాంటి వికల్పంతో కూడిన మనస్సే వైకల్పికం. సంకల్పానికి ఇది విరుద్ధమైనది. వికల్పమంటే వాదంలో రెండు పక్షాలు చేసి రెండింటికీ సమాధానమేమిటని అడగటం కూడా. అంతేకాక నియమంగా ఒకటి పాటించనక్కరలేదు. ఇందులో ఏదైనా సరే పాటించవచ్చునని అనుజ్ఞ ఇవ్వడానికి కూడా వికల్పమనే పేరు. Option, No Compulsion.

విరాగ/వైరాగ్య : రాగం లేనిది విరాగం. ఏ అభిమానమూ లేనిదని అర్థం. దాని భావమే వైరాగ్యం. Detachment. అనాసక్తి అని భావం.

వ్యక్తి : ఒక జాతికి చెందినది. వ్యష్టి అని కూడా పేర్కొనవచ్చు. Individual, Particular విశేషమని అర్థం. గుప్తమైనది ప్రకటం కావడం కూడా వ్యక్తే.

వ్యక్త : అలా ప్రకటమైన బయటపడిన పదార్థం. మూలకారణమైన మాయాశక్తే వ్యక్తమై ప్రపంచంగా భాసిస్తున్నది. ఈ ప్రపంచమే వ్యక్తమైన పదార్థం. Manifest.

వ్యగ్ర : వి+అగ్ర. ఒక లక్ష్యం మీద దృష్టి నిలుపుతున్నప్పుడు అది చెదరిపోతే దానికి వ్యగ్రమని పేరు. చెదరకుండా నిలిస్తే ఏకాగ్రం.

వ్యష్టి : వ్యక్తి అనే అర్థం. Particular దీనికి జతమాట సమష్టి. అంటే సమూహం. Whole. వ్యష్టి అంటే అవయవం. Part. జాతికి సమష్టి అని వ్యష్టికి వ్యక్తి అని మారు పేర్లు.

వ్యతిహార : ఇటునుంచి అటు అటునుంచి ఇటు చూపుతూ రెండూ ఒకటేనని ఏకంచేసి చెప్పటానికి వ్యతిహారమని పేరు. Reciprocity. 'త్వంవా అహ మస్మి భగవో దేవతే అహం వా త్వమసి భగవో దేవతే' అని జాబాల ఋషులు చాటిన రహస్యం. నీవే నేను. నేనే నీవు అని దేవతను సంబోధించి చెప్పారు వారు. ఇది పరిపూర్ణమైన అద్వైత భావం. ఆ మాటకు వస్తే అహం బ్రహ్మాస్మి అనే మహావాక్యాలు కూడా ఇలాంటివే. నేను బ్రహ్మమని ఇటువైపు నుంచి జీవుడికి బ్రహ్మత్వం చెబుతున్నది. మరలా బ్రహ్మమే నేనని బ్రహ్మానికి ఆత్మత్వం చెబుతున్నది వాక్యం. దీనిని బట్టి కేవలం బ్రహ్మమూ కాదు, కేవల జీవుడూ కాదు. రెండూ కలిసి బ్రహ్మాత్మగా మారినప్పుడే అది పరిపూర్ణత అని తేటపడుతున్నది. దీనికే వ్యతిహారమని పరిభాష.

వ్యయ : ఖర్చు, మార్పు. ప్రపంచమంతా సృష్టి స్థితి లయాత్మకం కనుక వ్యయమే. పోతే నిర్గుణమైన శుద్ధ చైతన్య రూపమైన పరమాత్మ మార్పులేనిది గనుక అది ఒక్కటే అవ్యయం.

వ్యాజ : ఒక నెపం. మిష. Pretext వి+ఆజ. ఏదీ అంటనిది అని శబ్దార్థం. అంటితే అది సమాజ. Association. వ్యాజమంటే అప్పటికి నిర్లిప్తమైనదని కూడా అర్థం చెప్పవచ్చు. Dissociation.

వ్యంజన : వ్యంగ్య. ప్రసిద్ధమైన. అర్థంకాక ఏదో ఒక విలక్షణమైన అర్థాన్ని సూచించటం వ్యంజనం. Suggestion. బయటపెట్టడం. ధ్వనింపచేయటం. అలా ధ్వనించే అర్థానికి వ్యంగ్యమని పేరు.

వ్యతికర : కలయిక. కలిసిపోవటం. వృత్తాంతమని కూడా అర్థమే. Incident or Event.

వ్యతిరేక/వ్యతిరిక్త : ఒకదానికి విరుద్ధమైనది లేదా భిన్నమైనది అని అర్థం. అధికమైనదని కూడా అర్థమే. కార్యానికి, కారణానికి రెండింటికీ వ్యతిరేకం లేదని కారణం కంటే కార్యం అవ్యతిరిక్తమని Not different అద్వైతుల సిద్ధాంతం. అప్పటికి వ్యతిరేకం అంటే Difference. రెంటికీ భేదమని అర్థం.

వ్యభిచార : కదలిపోవటం. చలించటం. మార్గం తప్పటం. అతిక్రమించటం. Continuation. స్వభావానికి దూరమై పోవటం. అశ్వలక్షణం మహిషానికి లేదు. అక్కడ వ్యభిచారం. కాని మృత్తిక లక్షణం ఘటానికి ఉంది. కనుక అది వ్యభిచారం కాదు. అవ్యభిచార మంటారు. అంటే అనువృత్తి Continuation. నామరూపాలు ఎక్కడికక్కడ వ్యభిచరిస్తాయి. Discontinue. కాని వాటన్నింటినీ వ్యాపించిన అస్తి భాతి అనేవి రెండూ అలాగా వ్యభిచరించక అనుసరించిపోతాయి. కనుక అవ్యభిచారి.

వ్యవచ్ఛేద : అక్కడికి తెగిపోవటం. అది అంతేనని నిష్కర్ష చేయటం. Determination. Fixation.

వ్యవహార : లోకంలో చలామణి. Transition. పరమార్థం కానిది. తాత్కాలికమని అర్థం. సత్యం వ్యావహారికమని, పారమార్థికమని రెండు విధాలు. పారమార్థికం ఎప్పటికీ ఉండేది. త్రికాలాలలో దానికి మార్పులేదు. వ్యావహారికం అలాంటిది కాదు. తాత్కాలికంగా వర్తమానంలో మాత్రం కనిపిస్తూ ఆద్యంతాలలో లేనిది. వర్తమానంలో కూడా ఎప్పటికప్పుడు, ఎక్కడికక్కడ మారుతూ పోయేది. దీనికే పరిణామ సత్యమని పేరు పెట్టారు వేదాంతులు.

వ్యాహార/వ్యాహృతి : ఉచ్చరించటమని అర్థం Pronunciation, Expression. 'ఓమిత్యేకాక్షరం బ్రహ్మ వ్యాహరన్‌' అంటే ఓం అనే మాటతో బ్రహ్మతత్వాన్ని నోట ఉచ్చరించటం. దీనికే వ్యాహృతి అని కూడా పేరు. భూః భువః సువః ఇలాగా ఏడు వ్యాహృతులు కనిపిస్తాయి. సంధ్యావందనాదులలో ఈ ఏడింటిని ఉచ్చరించవలసి ఉంటుంది. ఒకానొకప్పుడు పరమాత్మ ఒక్కొక్క శబ్దాన్నే ఉచ్చరిస్తూ సృష్టి చేశాడట. కనుక వీటికి వ్యాహృతులని పేరు.

వ్యవసాయ : అధ్యవసాయం నిశ్చయం. Decision. శ్రవణ మననాంతరం ఇది మూడవ భూమిక. దీనిని చేరినప్పుడే బుద్ధి నిశ్చలమై ఏకైకమైన బ్రహ్మాకార వృత్తితో నిండిపోగలదు. 'వ్యవసాయాత్మికా బుద్ధిః' అని గీతావచనం.

వ్యవధాన : అంతరం. అడ్డం. మధ్యలో అడ్డుపడటం. రెండు పదార్థాలకు ఏర్పడే దూరం. అలా ఏర్పడితే అది వ్యవహితం. ఆత్మకు నామరూపాలవల్ల వ్యవధానం వాస్తవంలో లేదు. కాని ఉన్నట్టు బుద్ధికి తోస్తున్నది. బుద్ధితంత్రమే కాని, వస్తుతంత్రం కాదని అద్వైతుల మాట. సత్య మవ్యవహిత మంటారు వారు. అంటే అపరోక్షమని భావం. Immediate. Direct.

వ్యవస్థా : ఒక కట్టుబాటు. ఒక నిలకడ. ఒక నియమం. System. Stability. అలా నిలకడ చెందిన విషయానికి వ్యవస్థితమని పేరు.

వ్యసన : జారిపడటం. దుఃఖం. దూరంగా తోసివేయటం. దురభ్యాసం.

వ్యాకృత : వి+ఆ కృత. బాగా వివరించబబడినది. విస్తరించబడినది. ప్రపంచం. 'నామరూపాభ్యాం వ్యాకృతం.' అవ్యాకృతమైన సూక్ష్మభూతాలే వ్యాకృతమై ప్రపంచంగా కనిపిస్తున్నవి. అలాకాక గుప్తంగా ఉండిపోతే అది అవ్యాకృతమే. అవ్యక్తమని కూడా అంటారు. వ్యక్తమైతే వ్యాకృతం. నామరూపే వ్యాకరవాణి. జీవరూపంగా దేహంలో ప్రవేశించి నామరూపాలను వ్యాఖ్యానిస్తూ కూచున్నాడట పరమాత్మ.

వ్యాన : పంచ ప్రాణాలలో మూడవది. హృదయం దక్షిణ ద్వారం నుంచి బయటకు వచ్చి రక్తాన్ని సర్వత్రా ప్రసరింపచేసే శక్తి. ఒక బరువైన పదార్థాన్ని ఎత్తవలసినప్పుడు ఈ వ్యానవాయువే మనకు తోడ్పడుతున్నది.

వ్యాప్తి : విశేషంగా లేక వివిధ రూపాలుగా అన్నింటినీ ఆక్రమించటం. Expansion. అలాంటి లక్షణం నామరూపాలకు లేదు. అవి విశేషాలు. విశేషాలు ఎప్పుడూ అన్యోన్య వ్యావృత్తం. Mutually exclusive. అనువృత్తం కావు. Not inclusive. అనువృత్తమైతేనే అది వ్యాప్తి. సచ్చిత్తులు ఇలాంటివి. వ్యాప్తి అనేది మూడు విధాలు. అంతర్వ్యాప్తి, బహిర్వ్యాప్తి, స్వరూప వ్యాప్తి. అప్పుడు సజాతీయాది భేదత్రయం లేకుండా పోయి అంతా ఆత్మస్వరూపంగా భాసిస్తుంది.

వ్యాకుల : అన్నీ కలిసి ఏకమై పోవటం. గందరగోళం. Confusion. శాస్త్రంలో ఇలాంటి వ్యాకులత్వం పనికిరాదు. దానివల్ల సత్యం ఫలానా అని నిర్ధారణ చేయలేము. కనుకనే భాష్యకారులు పనిగట్టుకుని ఉపనిషత్తులు మొదలగు గ్రంథాలన్నింటికీ పూర్వాపరాలను సమన్వయిస్తూ భాష్యం రచించవలసి వచ్చింది. ప్రతివాదుల వల్ల ఏర్పడిన వ్యాకులత్వం దీని వెలుగులో పూర్తిగా తొలగిపోయి నిరాకులంగా, స్పష్టంగా శాస్త్రార్థం బోధపడి సాధనకెంతైనా చేయూత నిస్తుంది.

వ్యాఖ్యాన : విశేషంగా లేదా వివరంగా వర్ణించి చెప్పటం. అర్థాన్ని విశ్లేషించి చేసే బోధ. Explanation. Exposition. విషయమని, విశయమని, సంగతి అని, ఆక్షేపమని, సమాధానమని అయిదు అంశాలు ఉండాలి వ్యాఖ్యానంలో.

వ్యాఘాత/వ్యాహత : ఎదురుదెబ్బ తగలటం. చెల్లకపోవటం. ప్రతిబంధం. అలాంటి భావానికి వ్యాహతమని పేరు. Contradicted.

వ్యాపార : పని. చేష్ట. జుబీశిరిళిదీ. Action. Operation. ఒక సూత్రం దాని విషయంలో పనిచేయటం. వర్తించటం. ఇంద్రియ వ్యాపారమన్నప్పుడు ఇంద్రియాలు వాటివాటి విషయాలలో ప్రవర్తించటం అని అర్థం. ప్రవర్తిస్తే అవి వ్యాపృతమని పేర్కొంటారు.

వ్యావృత్తి/వ్యావృత్త : తొలగిపోవటం. నిలవకపోవటం. ఎక్కడికక్కడ తెగిపోవటం. Discontinue. Break. అనువృత్తి అనే మాటకు ఇది వ్యతిరిక్త పదం. నామరూపాలన్నీ విశేషాలు. విశేషాలన్నీ వ్యావృత్తాలే. అంటే దేనిపాటికదే. మరొకదాన్ని వ్యాపించలేదు. వ్యాపిస్తే అది అనువృత్తే అవుతుంది.

వ్యుత్థాన : విశేషంగా పైకి లేవటం. దార పుత్త్ర విత్తైషణల నుంచి తొలగటం సన్న్యాసమని అర్థం.

వ్యూహ : పోగుచేయటమైనా కావచ్చు లేదా విడదీయటమూ కావచ్చు. వ్యూహ మంటే సంఘాతం. Collection. Assemblage. 'వ్యూహరశ్మీన్‌సమూహ' అని ఈశావాస్యం చెబుతున్నది. ఉపాసకుడు సూర్యమండలాన్ని భేదించుకొని వెళ్ళేటప్పుడు ఆయన కిరణాలు అడ్డం రాకుండా ప్రక్కకు తొలగించమని చేసే ప్రార్థన.

వ్యామిశ్ర : Admixture. కలగాపులగం. Confusion. 'వ్యామిశ్రేణేవ వాక్యేన బుద్ధిం మోహయసీవ మే' అని వాపోతాడు అర్జునుడు. నీవు నాకు చెబుతూ ఉన్న మాట ఏ మాత్రమూ బోధపడటం లేదు. అంతేగాక మనస్సుకు వ్యాకులత్వం కలిగిస్తున్నది అని భావం.

వ్యాసంగ : Deviation. Digress. ప్రస్తుతాంశం మీద నిలవక దానికి దూరమై పోవటం. 'ప్రకృత వ్యాసంగో మాభూ దితి విరమ్యతే' అంటారు అక్కడక్కడ భాష్య కారులు. ఒక విషయం చర్చించేటప్పుడు మరొక అంశం చెప్పవలసి ఉన్నా అక్కడ సందర్భం కాదు కనుక దానిని చెప్పకుండా వాయిదా వేయటం అని అర్థం.

వ్యాస : సమాసానికి వ్యతిరిక్తం. సమాసమంటే సంగ్రహించటం. క్లుప్తంగా చెప్పటం. దీనికి భిన్నంగా వ్యాసమంటే విస్తరించి చెప్పటం. వివరించటం. మొదటిది Synthesis అయితే, రెండవది Analysis అని పేర్కొనవచ్చు సూత్రవాఙ్మయమంతా సమాసం క్రిందికి వస్తే దానిమీద వచ్చే వ్యాఖ్యానాలన్నీ వ్యాసం క్రిందికి వస్తాయి. మొదటిది సంగ్రహంగా చెప్పిన విషయమైతే రెండవది దానిని వివరించి చెప్పటం గనుక సమాస వ్యాసరూపంగా శాస్త్రం నడుస్తున్నది. అప్పుడే పాఠకుడికి సుఖంగా విషయం బోధపడుతుంది.

వ్యాధి : విరుద్ధంగా ఉండిపోవటం. ఉండవలసిన చోట లేకపోవటం అని అర్థం. ill placement. అస్వస్థత. దీనికి వ్యతిరేకి సమాధి. Well placement. ఉండవలసిన చోట ఉండటం. స్వస్థత. మనస్సు సామాన్యరూపమైన ఆత్మలో నిలకడ చెందితే సమాధి. అనాత్మలో చేరిపోతే వ్యాధి.